ไซนัส(Paranasal Sinuses)

ไซนัสคืออะไร อยู่ที่ไหน

ไซนัส(Paranasal Sinuses) เป็นโพรงอากาศบริเวณใบหน้าและฐานของกะโหลกศีรษะที่มีรูเปิด(Ostium) ติดต่อกับช่องจมูก ภายในไซนัสมีเยื่อบางๆ(Mucosa) บุอยู่แบบเดียวกับเยื่อบุในช่องปาก เยื่อบุบางๆ นี้ต่อเป็นผืนเดียวกันกับเยื่อบุภายในช่องจมูกและปาก ไซนัสมีอยู่ 4 ที่ด้วยกันคือ

1. Maxillary Sinus อยู่ภายในโพรงกระดูกแก้มทั้งสองข้าง เป็นไซนัสที่มีขนาดใหญ่ที่สุด และก่อให้เกิดปัญหาบ่อยที่สุด

2. Ethmoid Sinus เป็นโพรงอากาศที่อยู่ในกระดูก ethmoid อยู่ระหว่างส่วนบนของสันจมูกกับหัวตาทั้งสองข้าง ไซนัสนี้มีลักษณะคล้ายรังบวบ แต่ละข้างมีหลายไซนัสด้วยกัน แบ่งออกเป็นไซนัสที่อยู่ด้านหน้าและทางด้านหลังโดยมีรูเปิดเข้าสู่จมูกคนละส่วนกัน

3. Frontal Sinus เป็นโพรงอากาศที่อยู่ในกระดูกหน้าผาก ส่วนใหญ่จะมีสองข้าง ถ้ามีข้างเดียวหรือไม่มีเลยก็ไม่ถือเป็นสิ่งผิดปกติ ในเด็กเล็กไซนัสนี้ยังไม่มีการเจริญเติบโต ขนาดของไซนัสอาจแตกต่างกันมากในแต่ละคน ไซนัสนี้เมื่อมีอาการติดเชื้อเกิดขึ้น อาจทำให้ผิวหนังบริเวณหน้าผากบวมแดงและโป่งพองออกมา หรือทะลุเข้าไปข้างในทำให้เยื่อหุ้มสมองจนถึงสมองอักเสบได้

4. Sphenoid Sinus อยู่ใต้ฐานกะโหลกศีรษะในกระดูก Sphenoid ไซนัสนี้ปกติมีสองข้าง ขนาดของแต่ละข้างอาจไม่เท่ากัน ถ้าไซนัสนี้ติดเชื้อจะมีอาการรุนแรงถึงขั้นทำให้พิการหรือเสียชีวิตได้

ไซนัสอักเสบ หรือที่ชอบใช้ว่า 'เป็นไซนัส' นั้นหมายถึงอะไร

ไซนัสอักเสบ หมายถึงโรคหรือภาวะที่มีการอักเสบของเยื่อบุภายในไซนัส ที่เกิดจากการติดเชื้อหรือภูมิแพ้ ทำให้เยื่อบุภายในไซนัสและช่องจมูกบวมและเกิดการอุดตันที่รูเปิดของไซนัส

ทำไมถึงเป็นไซนัส และไซนัสอักเสบเกิดขึ้นได้อย่างไร

• เมื่อเป็นหวัดหรือไข้หวัดใหญ่ จะทำให้เกิดการบวมของเยื่อบุภายในช่องจมูกและไซนัสรูเปิดที่อยู่ระหว่างจมูกกับไซนัสเกิดการตีบตัน ถ้าการบวมของเยื่อภายในช่องจมูกและไซนัสหายสนิทภายใน 7-10 วันก็ไม่เกิดปัญหาเกี่ยวกับไซนัส แต่ถ้าไม่หายสนิทมีโอกาสที่จะเป็นไซนัสอักเสบ 0.5-10 เปอร์เซ็นต์
• โรคภูมิแพ้ก็เป็นส่วนหนึ่งที่ทำให้เกิดโรคไซนัสได้ เพราะภูมิแพ้ทำให้เยื่อบุภายในช่องจมูกและไซนัสบวมเป็นๆ หายๆ ติดต่อกันเป็นระยะเวลานาน ปัญหาเกี่ยวกับโรคภูมิแพ้นี้นับวันจะเพิ่มมากขึ้น เพราะสิ่งแวดล้อมที่สกปรกและการเปลี่ยนแปลงของอากาศที่เป็นไปอย่างรวดเร็ว
• ความผิดปกติภายในช่องจมูกซึ่งอาจมองเห็นได้จากภายนอกหรือการตรวจภายในช่องจมูก ก็เป็นสาเหตุที่ทำให้อากาศถ่ายเทภายในช่องจมูกผิดไปจากปกติ ทำให้เกิดการอุดตันของรูเปิดไซนัสและสร้างปัญหาไซนัสอักเสบตามมาได้
• ฟันผุโดยเฉพาะฟันบนซี่ในซึ่งการติดเชื้อที่รากฟันดังกล่าวจะเข้าสู่ไซนัสบริเวณแก้มได้ง่าย เพราะกระดูกที่คั่นระหว่างรากฟันกับไซนัสบางมากโดยเฉพาะอย่างยิ่งในผู้สูงอายุ มักเป็นที่ไซนัสข้างเดียว น้ำมูก เสมหะ และการหายใจอาจมีกลิ่นเหม็น ไซนัสอักเสบที่มีสาเหตุมาจากฟันผุมักจะเป็นฟันซี่ใดซี่หนึ่งเท่านั้น ซึ่งจะแตกต่างจากการปวดฟันบนที่มีสาเหตุจากไซนัสอักเสบ เพราะกลุ่มหลังนี้จะทำให้เกิดการปวดฟันบนซี่ในหลายซี่ด้วยกันทั้งที่ไม่มีฟันผุ
• การติดเชื้อในกระแสโลหิต ก็อาจเป็นสาเหตุทำให้เกิดการติดเชื้อภายในไซนัสได้ แต่ในปัจจุบันพบได้น้อยมาก
• สิ่งแปลกปลอมที่เด็กใส่เข้าไปในช่องจมูก เช่น ยางลบ ลูกปัด เม็ดน้อยหน่า เม็ดละมุด ฯลฯ ทำให้มีอาการคัดจมูกข้างเดียว น้ำมูกเหม็น ถ้าไม่ได้เอาสิ่งแปลกปลอมนี้ออกภายในเวลาอันควร ก็อาจเป็นสาเหตุให้เกิดไซนัสอักเสบได้

อาการของไซนัสอักเสบ

โดยปกติผู้คนมักเข้าใจว่าถ้าเป็นไซนัสอักเสบเรื้อรังจะต้องมีอาการมึนศีรษะ ปวดบริเวณโหนกแก้ม ใต้ตา รอบๆ ตา ขมับ กลางศีรษะ หรือท้ายทอย ร่วมกับคัดจมูกน้ำมูกไหล ทำให้หลงผิดไปว่าตนเองไม่ได้เป็นไซนัสถ้าไม่มีอาการดังกล่าว มีผู้ป่วยจำนวนไม่น้อยที่เป็นไซนัสอักเสบเรื้อรัง แต่มีอาการเพียงแค่ ไอเรื้อรัง เสมหะไหลลงคอ เจ็บคอบ่อย บางครั้งไม่มีอาการปวดศีรษะเลยหรือถ้ามีก็แค่มึนศีรษะ ง่วงเหงาหาวนอน และมีน้ำมูกไหลร่วมกับคัดจมูก เป็นๆ หายๆ ได้กลิ่นน้อยลง หายใจมีกลิ่นเหม็น ทำให้ผู้ป่วยหลงนึกไปว่าตนเองเป็นเพียงหวัดเรื้อรังเท่านั้น ผู้ป่วยไซนัสอักเสบบางรายมาพบแพทย์ด้วยอาการหูตึง ได้ยินน้อยลง หรือมีเสียงก้องในหู อาการอื่นๆ ที่บ่งชี้ว่าเป็นไซนัสอักเสบเรื้อรังคือ อาการปวดฟัน โดยเฉพาะฟันบนซี่ในที่มักปวดพร้อมกันหลายๆ ซี่ทั้งที่ไม่มีฟันผุ ซึ่งต่างจากอาการปวดฟันที่เกิดจากฟันผุที่มักปวดฟันบนซี่ใดซี่หนึ่งเท่านั้น

นอกเหนือจากอาการดังกล่าวข้างต้นถ้าผู้ป่วยมีอาการอื่นๆ เช่น บวมแดงบริเวณหน้าผากหรือตา ตาพร่า เห็นภาพซ้อน ปวดศีรษะอย่างรุนแรง อาเจียน ก็อาจเป็นอาการของโรคแทรกซ้อนจากไซนัสอักเสบได้

ส่วนไซนัสอักเสบชนิดเฉียบพลันจะมีอาการคล้ายไข้หวัด ไข้หวัดใหญ่ ร่วมกับอาการปวดและเจ็บเมื่อกดบริเวณใบหน้าและบริเวณที่ไซนัสตั้งอยู่ หรือปวดที่กลางศีรษะ ท้ายทอยและขมับ ไซนัสอักเสบชนิดนี้ถ้าได้รับการดูแลรักษาอย่างถูกต้องจะหายไปภายใน 4 สัปดาห์ แต่ถ้าไม่หายและมีอาการต่อเนื่องนานกว่า 12 สัปดาห์ ก็จัดว่าเป็นไซนัสอักเสบเรื้อรัง

การตรวจผู้ป่วยที่เป็นไซนัสอักเสบ

• ดูบริเวณหน้า และส่วนที่ไซนัสตั้งอยู่ อาจบวมแดงและหรือมีอาการเจ็บเมื่อกด
• ตรวจจมูกโดยใช้เครื่องถ่างจมูกหรือกล้องส่อง จะพบความผิดปกติในช่องจมูกโดยเฉพาะอย่างยิ่งบริเวณที่ใกล้กับรูเปิดของไซนัส และอาจพบว่ามีน้ำมูกคั่งอยู่ในบริเวณดังกล่าว
• การตรวจเพิ่มเติมโดยไม่สิ้นเปลืองก็คือ การตรวจส่วนหลังของช่องจมูก(Nasopharynx)
• การใช้ลำแสงส่องบริเวณที่ไซนัสตั้งอยู่(Transillumination) ซึ่งมีประโยชน์เฉพาะไซนัสที่กระดูกแก้มและหน้าผากเท่านั้น
• การตรวจพิเศษที่สมควรและต้องทำในผู้ป่วยทุกรายก็คือ การเอ็กซเรย์ไซนัส 2 ท่าด้วยกันในกรณีต้องการประหยัด แต่ถ้าต้องการดูรายละเอียดครบทั้ง 4 ไซนัสก็ต้องเอ็กซเรย์ 4 ท่าและใช้ฟิล์ม 2 แผ่น การเอ็กซเรย์ไซนัสต้องใช้ท่าที่ถูกต้อง
• การเพาะเชื้อจากบริเวณใกล้เคียงกับรูเปิดของไซนัสหรือจากหนองที่ได้จากการล้างหรือดูดไซนัส
• การตรวจพิเศษอื่นๆ เช่น เอ็กซเรย์คอมพิวเตอร์ จะจำเป็นเฉพาะกรณีที่ต้องการรายละเอียดเพิ่มมากขึ้นก่อนทำการผ่าตัดและสำหรับผู้ป่วยที่คิดว่ามีโรคแทรกซ้อน ส่วนการตรวจแบบ MRI โดยใช้คลื่นสนามแม่เหล็กนั้นเป็นการสิ้นเปลืองและไม่คุ้มกับค่าใช้จ่าย
• ไม่ควรตรวจด้วยวิธี Ultrasound เพราะไม่มีความแม่นยำ

คำถามยอดฮิตที่แพทย์ถูกถามอยู่เป็นประจำก็คือ

ถาม: โรคไซนัสอักเสบเรื้อรังรักษาแล้วจะหายไหม

ตอบ: รักษาหายได้แน่

ถาม: รักษาแล้วหายสนิทไหม

ตอบ: ขึ้นอยู่กับการปฏิบัติตัวตามคำแนะนำเพื่อสร้างเสริมสุขภาพของผู้ป่วยและการรักษาของแพทย์

คำแนะนำสำหรับผู้ป่วยไซนัสอักเสบเรื้อรัง

• ออกกำลังกายเป็นประจำ
• พักผ่อนให้เพียงพอ
• อยู่ในบริเวณที่มีอากาศถ่ายเท ไม่มีฝุ่นละออง ไม่มีเกสรดอกไม้ที่แพ้ หลีกเลี่ยงควันพิษและกลิ่นที่ผิดปกติ
• อย่าให้ร่างกายต้องปรับเปลี่ยนอุณหภูมิอย่างรวดเร็วเกินไป เช่น การเข้าๆ ออกๆ ห้องปรับอากาศ รถยนต์ที่ตากแดดร้อนๆ เป็นต้น
• หลีกเลี่ยงสิ่งแวดล้อมที่ไม่เหมาะสำหรับผู้ป่วยไซนัสอักเสบ เช่น ฝุ่นละออง ไรฝุ่นในที่นอน ขนแมว พรมในห้องนอนและอื่นๆ ส่วนเครื่องสำอางค์ อาหารก็มีส่วนทำให้เกิดโรคภูมิแพ้ได้
• สุรา เบียร์ ไวน์ และเครื่องดื่มอื่นๆ ที่มีแอลกอฮอล์ ทำให้เยื่อบุช่องจมูกและไซนัสบวมและรูเปิดของไซนัสอุดตัน
• ขณะที่มีการติดเชื้อภายในช่องจมูก ไม่สมควรว่ายน้ำ ดำน้ำ หรือกระโดดน้ำ

การรักษาโรคไซนัสอักเสบ

การรักษาโดยใช้ยา

ยาต้านจุลชีพ จำเป็นอย่างยิ่งสำหรับผู้ป่วยที่เป็นไซนัสอักเสบที่เกิดจากการติดเชื้อแบคทีเรีย ถ้าสาเหตุมาจากเชื้อราซึ่งพบน้อยมากจะใช้ยาฆ่าเชื้อรา แต่ถ้าสาเหตุมาจากไวรัสไม่จำเป็นต้องใช้ยา การใช้ยาต้านจุลชีพควรเลือกกลุ่มที่ 1 ที่เป็นยาสามัญใช้กันทั่วไปซึ่งนิยมใช้กันมานานแล้วและมีผลข้างเคียงน้อยที่สุด ยาต้านจุลชีพกลุ่มนี้มีราคาไม่สูงเกินไปและสามารถรักษาโรคให้หายได้ถ้าใช้อย่างถูกต้องในระยะเวลาที่นานพอสมควร(อย่างน้อย 10–14 วัน) ส่วนยาต้านจุลชีพชนิดใหม่กลุ่มที่ 2 และ 3 มีราคาค่อนข้างสูงและยังประเมินผลข้างเคียงระยะยาวไม่ได้ แต่จำเป็นในกรณีที่เชื้อโรคดื้อยาหรือผู้ป่วยมีอาการของไซนัสอักเสบรุนแรงมากตั้งแต่แรก

ยาต้านฮิสตามีน ใช้กับไซนัสอักเสบที่มีสาเหตุจากภูมิแพ้ ยาต้านฮิสตามีนกลุ่มที่ 2 ไม่อยู่ในสิทธิบัตรยาของบริษัทผู้ผลิตจึงมีราคาไม่แพง ได้ผลดีและผลข้างเคียงน้อย ส่วนยาต้านฮิสตามีนกลุ่มที่ 3 มีราคาแพงมากเพราะยังอยู่ในสิทธิบัตรยาของบริษัทผู้ผลิต ผลการรักษาไม่ต่างกับยากลุ่มที่ 2 มากนัก แต่ยาต้านฮิสตามีนกลุ่มที่ 1 ซึ่งนิยมใช้กันมานานนั้นมีผลข้างเคียงพอสมควร แม้ราคาจะถูกมากแต่ต้องใช้ด้วยความระมัดระวัง โดยเฉพาะอย่างยิ่งเมื่อผู้ป่วยต้องทำงานที่มีความเสี่ยงเกี่ยวกับเครื่องจักร เครื่องยนต์ ขับรถ เพราะยากลุ่มนี้ทำให้ง่วงนอน น้ำมูกเหนียว และอาการอื่นๆ ที่เกิดจากฤทธิ์ข้างเคียงของยา

ยาพ่นจมูกที่มีส่วนประกอบของ Corticosteroids ขณะนี้เป็นที่นิยมใช้กันอย่างแพร่หลาย ยาพ่นจมูกชนิดนี้ให้ผลช้า ราคาแพง แต่ยังไม่ค่อยพบผลข้างเคียงแม้จะใช้ติดต่อกันเป็นเวลานาน ส่วนยาพ่นจมูกที่มีส่วนผสมของยาที่ทำให้หายคัดจมูก จะมีผลทันทีทำให้หายคัดจมูก แต่ถ้าใช้ติดต่อกันนานเกิน 3–7 วัน อาจทำลายเยื่อบุจมูกซึ่งเยื่อบุจมูกที่ถูกทำลายไปแล้วจะไม่สามารถกลับมาทำหน้าที่ได้ปกติอีก

ยาแก้หวัดที่มีส่วนผสมของยาลดน้ำมูก(Decongestant) แพทย์ หู คอ จมูก ส่วนใหญ่ใช้น้อยลงในปัจจุบัน แม้ว่าจะเคยนิยมใช้กันมานานหลายสิบปีแล้วก็ตาม

ไม่แนะนำให้ใช้ยาลดการอักเสบ การบวม กลุ่ม NSAIDS เพราะมีผลข้างเคียงอันตราย

การใช้น้ำเกลือล้างจมูก มีผลดีเฉพาะเยื่อบุภายในช่องจมูกเท่านั้น แต่ไม่สามารถเข้าไปถึงในไซนัสได้

การรักษาโดยการผ่าตัด

การผ่าตัดที่ไซนัสในปัจจุบันที่ทำกันอย่างแพร่หลายคือ Functional endoscopic sinus surgery(FESS) หรือ Endoscopic Sinus Surgery(ESS) การผ่าตัดวิธีนี้ต้องใช้กล้องส่องร่วมกับเครื่องมือนำเข้าราคาแพง หลักการคือ ขยายรูเปิดธรรมชาติของไซนัสให้กว้างขึ้น ร่วมกับเอาเนื้อเยื่อและกระดูกที่มีพยาธิสภาพออกมา ก่อนทำการผ่าตัดต้องส่งผู้ป่วยไปเอ็กซเรย์คอมพิวเตอร์เพื่อใช้เป็นแนวทางในการผ่าตัดและลดข้อผิดพลาดที่อาจเกิดขึ้น การผ่าตัดวิธีนี้จึงค่อนข้างสิ้นเปลือง

การผ่าตัดที่ไซนัสแบบดั้งเดิม Caldwell Luc, External Ethmoidectomy และ Frontal sinus operation ก็ยังมีอยู่ ส่วนการผ่าตัด Sphenoid sinus ซึ่งอยู่ค่อนข้างลึกถ้าใช้กล้องจะทำได้ละเอียดมากกว่าและมีผลข้างเคียงน้อย

การผ่าตัดภายในช่องจมูก เพื่อแก้สาเหตุที่ทำให้เกิดไซนัสอักเสบ เช่น การตัดริดสีดวงจมูก(Polypectomy) การแก้ไขความผิดปกติของแผ่นกั้นช่องจมูก(Septoplasty) การแก้ไขความผิดปกติภายในช่องจมูก(Infracture of Middle turbinate and Outfracture of Inferior turbinate)

การผ่าตัดต่อม Adenoid และต่อม Tonsil ที่อาจเป็นต้นเหตุของไซนัสอักเสบ